HPV-koppseting

Mett verður, at upp til 8 av 10 kvinnum og monnum fáa eina HPV-infektión onkuntíð í lívinum. Ein stór norsk kanning varð gjørd áðrenn farið varð undir at koppseta fyri HPV. Kanningin vísti, at 15-20 % av 17 ára gomlum gentum vóru smittaðar við HPV, og meira enn 45 % av 21 ára gomlum gentum vóru smittaðar (Molden et al., 2016). Ein svensk kanning av 15-23 ára gomlum fólkum vísti, at gott 70 % av teimum ungu vóru smittað við HPV (Du et al., 2021), áðrenn farið varð undir at koppseta fyri HPV. Í Danmark vísir ein kanning av ungum donskum monnum, at 47 % av 18-20 ára gomlum vóru smittaðir við HPV í 2019-2020. Hetta talið var 36 % í 2006-2007. Hóast talið er hækkað, so er ein lækking í smittu við teimum sløgum av HPV, ið kunnu elva til krabbamein, og sum koppsett verður fyri (Munk et al., 2024).

HPV smittar við húð-til-húð sambandi ella sambandi millum slímhinnur. HPV smittar oftast við seksuellum sambandi. Hóast tað er skilagott at nýta hít, so veitir hít ikki fulla verju móti HPV, tí virusið kann sita á húðini rundan um kynsgøgnini.

Nøkur sløg av HPV elva til kynsfinnur (kondylom), sum eru flatir knubbar á kynsgøgnunum. HPV-koppsetingin verjir móti teimum sløgum, sum elva til yvir 90% av tilburðum av finnum á kynsgøgnunum. Smitta við øðrum sløgum av HPV merkist ikki, og hvørvur aloftast av sær sjálvum. Tó kann smittan gerast varandi hjá uml 1 av 10 persónum, og smittan kann tá elva til kyknubroytingar og krabbamein.

HPV-koppseting er partur av barnakoppsetingarætlanini og er síðan 2019 tilmæld øllum børnum, gentum og dreingjum, tá tey eru 12 ár. Endamálið við koppsetingini er at fyribyrgja krabbameini. Koppsetingin verjir móti níggju sløgum av HPV, sum eru orsøk til 90 % av øllum tilburðum av lívmóðurhálskrabba og 90 % av øllum tilburðum av kynsfinnum, sum eru vørtur á kynsgøgnunum (kondylom). Harumframt verjir koppsetingin móti sløgum av HPV, sum eru orsøk til flestu tilburðir av krabbameini í varrum/munnholu/svølgi og baktarmskrabba hjá báðum kynum, krabba í penis hjá monnum og krabba í innaru og ytru kynsgøgnunum hjá kvinnum.

Tvær sproytur verða givnar í armin til børn undir 15 ár, meðan børn, sum eru 15 ár ella eldri, hava tørv á trimum sproytum fyri at fáa fulla verju. HPV-koppseting munar best, um børnini verða koppsett, áðrenn tey gerast kynsliga virkin.Tí verður koppsetingin givin, tá børn eru 12 ár – væl áðrenn væntaða miðalaldurin fyri, nær tey gerast kynsliga virkin.

HPV-koppsetingin inniheldur protein, sum líkjast proteinum á yvirflatuni av ymiskum sløgum av HPV. Koppsetingin er ikki livandi, inniheldur ikki DNA, og kann ikki elva til HPV-smittu.

Vanligastu hjáárinini (rakar meira enn 1 av 10 koppsettum) eru roði á húðini, og at tú gerst reyð/ur, hovin ella eym/ur, har tú ert prikað/ur. Ein ella færri av 10 koppsettum kann eisini væntast at fáa høvuðpínu og fepur. Onnur hjáárin (raka 1 av 100 koppsettum ella færri) eru millum annað pína í liðunum, skriði,og spýggja.

Álvarslig hjáárin eru sjáldsom og kunnu til dømis vera ovurviðkvæmi og trupulleikar við andadráttinum. Álvarslig hjáárin henda stutt eftir koppsetingina, tá tey henda, og læknin dugir at viðgera tey. Tí verður tú biðin at sita í læknaviðtaluni í uml. 15 minuttir eftir, at tú ert koppsett/ur.

Álvarslig hjáárin eru væl kannað í fleiri stórum altjóða kanningum av gentum yvir nógv ár. Kanningarnar vísa, at koppsettar gentur ikki eru í størri vanda fyri álvarsligum fylgisjúkum samanborið við gentur, sum ikki eru koppsettar. Hjáárin hjá dreingjum eru eisini væl kannað og líkjast teimum, sum gentur kunnu fáa (Faksová et al., 2024; Feiring et al., 2017).

Les meira um hjáárin og innihald í koppsetingini her.

Í Føroyum fáa kvinnur tilboð um skreening fyri lívmóðurhálskrabba, tá tær eru 23 ár. Kanningin inniber, at kyknur verða tiknar frá lívmóðurhálsinum og kannaðar fyri kyknubroytingar. Koppseting fyri HPV veitir 90 % verju móti lívmóðurhálskrabba, men onnur sløg av HPV, sum koppsetingin ikki verjir móti, kunnu eisini elva til lívmóðurhálskrabba. Tí verður tilmælt øllum kvinnum at taka av tilboðnum um skreening.

HPV-smitta kann ikki viðgerast. Hevur HPV elvt til kynsfinnur (vørtur á kynsgøgnunum), so kunnu hesar viðgerast við pensling og við at frysta ella etsa vørturnar. Krabbamein, sum stendst av HPV, ella kyknubroytingar, sum kunnu elva til krabbamein, verða viðgjørd ymiskt, og tað veldst um, hvat slag av krabbameini, talan er um.

Higartil vísa kanningar av teimum fyrstu gentunum, sum vórðu koppsettar, at tær hava fulla verju 13 ár eftir koppsetingina, og higartil sær verjan ikki út til at lækka. Ongar ábendingar eru um, at neyðugt er við endurkoppseting (boostara). Hetta verður tó væl granskað, og tíðin fer at vísa, hvussu leingi tú ert vard/ur.

Best er at verða koppsett/ur, áðrenn tú gerst kynsliga virkin, og áðrenn tú verður smittaður við HPV, tí koppsetingin verjir ikki móti teimum HPV-sløgum, tú longu ert smittað/ur við. Tó kunnu kynsliga virkin vaksin eisini fáa gagn av at verða koppsett, men virknaðurin av koppsetingini minkar, eldri tú ert, og fleiri partnarum tú hevur havt kynsligt samband við. Hetta kemst av, at sannlíkindini fyri at verða smittað/ur við HPV økist fyri hvønn nýggjan partnara. Um tú vilt verða koppsett/ur, kanst tú tosa við tín kommunulækna. Ert tú eldri enn 17 ár, skalt tú sjálv/ur rinda fyri koppsetingina. Hon kostar uml. 1200 kr fyri hvørja, og tríggjar koppsetingar krevjast fyri at fáa fulla verju.